‘New public brutalism’ verdient aandacht – deel I

De maatschappelijke context van audit wordt sluipenderwijs steeds onveiliger. In dit eerste deel van een tweeluik verkennen we de dreiging van ‘new public brutalism’ en de impact voor de rol van de auditor. In deel twee worden opties voor rolinvulling verkend en breken we een lans voor de kern van ons vak: luisteren.

Onlangs kondigde de Amerikaanse president Donald Trump aan dat de tuin van het Witte Huis zich prima zou lenen voor een mixed martial arts (MMA) titelgevecht om 250 jaar Amerikaanse onafhankelijkheid te vieren. “Dat vechtsportevenement wordt echt uniek”, zo liet hij weten volgens de NOS.

Aan onze kant van de oceaan nemen we hier met verbazing of zelfs afschuw kennis van en gaan we vervolgens schouderophalend verder met ons leven vanuit het idee dat zoiets zich gelukkig niet in ons land afspeelt. Tegelijkertijd is het belangrijk te beseffen dat dit soort aankondigingen óók een manifestatie zijn van de opkomst van een nieuwe bestuursstijl en daarmee verder en dieper gaan dan alleen wat gekkigheid. Ze geven uitdrukking aan een nieuwe bestuursstijl die zich het best laat aanmerken als new public brutalism (verder: NPB, Van Twist, 2025).

New public brutalism

Kenmerkend voor deze nieuwe bestuursstijl is leiderschap dat niet zakelijk, managerial, objectiverend en onderkoeld wordt ingevuld, maar juist symbolisch, transgressief, hyperpersoonlijk en bewust inspelend op emoties als onvrede en ongenoegen. In de basis rust deze bestuursstijl niet op bijvoorbeeld doelbepaling, prestatiemeting en resultaatsturing, maar op cliëntelisme, uitsluiting en loyaliteit aan de persoon van de leider. Niet het zoeken naar consensus en verbinding, maar juist het aangaan van conflict en verdeeldheid creëren is typerend voor NPB.

Wat als de auditor de volgende is in de rij van gevestigde instituties die onder vuur komt te liggen van NPB?

De klassieke instituties van democratie en rechtstaat, die zijn bedoeld als ‘countervailing power’ (denk aan de wetenschap, het toezicht, de journalistiek, de rechtspraak en de ambtenarij), komen met de opkomst van deze nieuwe bestuursstijl behoorlijk onder druk te staan. Niet voor niets krijgen boeken hierover veelzeggende titels mee als Ungoverning, the attack on the administrative state and the politics of chaos (Muirhead en Rosenblum 2024). Dichter bij het vakgebied van de auditor zijn er concrete plannen om de Amerikaanse toezichthouder op het accountancyberoep, Public Company Accounting Oversight Board (PCAOB), op te heffen.

Uitholling democratie en rechtsstaat

Wat zich in schrille tinten toont via het optreden van Donald Trump, steekt elders in de wereld eveneens de kop op. Ook in andere landen is te zien hoe democratie en rechtstaat onder invloed van NPB worden uitgehold. Denk bijvoorbeeld aan Rusland, Israël, India, Turkije, Brazilië en Argentinië. Daar is een regressieve ontwikkeling te ontwaren, terug van de ‘rule of law’ naar de ‘rule of man’, richting personalistisch en autocratisch bestuur. Met een staat die vooral rust op een loyalistisch netwerk van getrouwen in plaats van op meer abstracte instituties die samen een systeem van checks and balances vormen. Dat krijgt niet vorm via een gewelddadige staatsgreep of dictators die als tiran de macht grijpen, maar juist via geleidelijke uitholling van democratische instituties via het gericht politiek mobiliseren van onvrede onder het electoraat (Levitsky en Ziblatt 2018).

Democratische erosie

Voor wie nog steeds in de illusie leeft dat dit allemaal een ver-van-mijn-bedshow is, raden wij aan om kennis te nemen van bijvoorbeeld de recente EU-monitor. Daarin is op een rij gezet hoe in steeds meer Europese landen het vertrouwen van inwoners in de democratie en rechtstaat erodeert. Niet voor niets: er vindt schending plaats van regels en richtlijnen die gelden voor de lidstaten. Denk daarbij bijvoorbeeld aan ondermijning van de rechtstaat in Hongarije en aantasting van de persvrijheid in Griekenland.

Ook in eigen land zijn er signalen van democratische erosie en van een rechtstaat die onder druk staat. Een kleine bloemlezing uit recente berichten op de website van de NOS:

• Vrijheid van Nederlandse wetenschappers staat onder druk: ‘Situatie is zorgelijk’ – Wetenschappers worden weggezet als ‘deel van een links bolwerk’ of ‘een verzameling boeven in toga’.
• Raad van State: democratie in Nederland staat onder druk – Volksvertegenwoordigers worden verdacht gemaakt als ‘deel van een nepparlement’ of ‘paladijnen van een bananenrepubliek’.
• Noodkreet rechters, advocaten en officieren: rechtsstaat steeds meer onder druk – Rechters worden gediskwalificeerd als ‘knettergek’ en ‘wereldvreemd’.
• Ambtenaren die openlijk overheid bekritiseren, mag dat en is het wenselijk? – Ambtenaren worden in de verdachtenhoek geplaatst van de ‘havermelkelite’ of van ‘the deep state’ en ‘the swamp’.

Professionele moed gevraagd

Zeker niet ondenkbaar is dat – na de aanval op de wetenschap, het toezicht, de rechtspraak, de journalistiek en de ambtenarij – ook de onafhankelijke auditor op enig moment onder druk komt te staan. Wat als de auditor de volgende is in de rij van gevestigde instituties die onder vuur komt te liggen van NPB? Kritiek is immers alleen welkom als deze dienstbaar is aan de macht.

Van internal auditors mag worden verwacht dat ze het juiste doen en de waarheid vertellen, ook en zelfs als dit ongemakkelijk is, zo valt af te leiden uit de nieuwe global internal audit standards (GIAS). Daarnaast is in deze standaarden vastgelegd dat ze hun werk met eerlijkheid en professionele moed uitvoeren. Maar wat betekent dit in een context van NPB waarin waarheidsgetrouwe uitingen doen mogelijk steeds minder veilig voelt? En bijdragen aan tegenkracht mogelijk steeds minder op respect en waardering kan rekenen?

‘Onbestuur’ als risico

Een goed functionerende democratie en rechtstaat kan alleen bestaan onder de voorwaarde van een administratieve staat die daadwerkelijk kan besturen. Zodat essentiële taken zijn uit te voeren, variërend van nationale defensie en rampenbestrijding tot het implementeren en handhaven van overheidsbeleid op het gebied van onderwijs en gezondheidszorg.

De opkomst van NPB brengt in dat opzicht belangrijke risico’s met zich mee. Instituties en professionals die verantwoordelijk zijn voor deze essentiële taken worden doelwit van verdachtmaking, intimidatie of zelfs van bewuste sabotage. In de literatuur wordt dat verschijnsel ook wel benoemd als ‘ungoverning’ of in goed Nederlands: ‘onbestuur’ (Van Twist, 2025).  

Onbestuur vormt een bedreiging voor iedereen die deel is van onze democratische rechtstaat, ongeacht politieke voorkeur of ideologie. Het fenomeen overstijgt ook het optreden van uitgesproken individuen zoals Donald Trump. Zijn presidentschap heeft het fenomeen alleen in extreme vorm aan het licht gebracht (Muirhead en Rosenblum, 2024).

Onbestuur manifesteert zich op verschillende manieren:

• Instellingen worden bijvoorbeeld buiten werking gesteld door ze middelen, richting of personeel te ontnemen. Denk aan het sluiten of opheffen van overheidsdiensten die gericht zijn op internationale ontwikkelingssamenwerking of klimaatonderzoek.
• Of instellingen worden loyaal gemaakt aan personen in plaats van aan de publieke taak (kapen). Denk aan politieke benoemingen bij toezichthouders en de rechterlijke macht.
• Soms worden instellingen genegeerd ten gunste van netwerken die zich daar omheen bewegen, wat de democratische controle ondermijnt (omzeilen). Denk aan beleidsonderzoek dat niet wordt uitgevoerd door onafhankelijke kennisinstellingen maar door gelijkgestemde denktanks.
• In het meest extreme geval worden ook professionele normen en waarden met voeten getreden, waardoor overheidsdienaren hun plicht niet goed meer kunnen vervullen (ontsporen). Denk aan de inzet van leger, politie of veiligheidsdiensten voor partijpolitieke- of zelfs persoonlijke doeleinden.

Het idee dat een auditor zich volledig afzijdig zou kunnen houden in het spel dat zich voltrekt bij NPB en het risico op onbestuur, is een volstrekte illusie

In ons land zijn dit soort manifestaties van onbestuur misschien nog niet direct zichtbaar, maar helemaal afwezig zijn eerste indicaties daarvan ook zeker niet. Belangrijk om te beseffen is in ieder geval dat onbestuur een verleden heeft dat teruggaat ver vóór Trump en ook na hem vermoedelijk de kop zal blijven opsteken. Elders in de wereld maar ook in ons eigen land.

Het overwinnen van onbestuur vereist vertrouwensherstel in de werking van de rechtstaat en institutionele weerbaarheid. Dat vraagt om een breed maatschappelijk bewustzijn van de gevaren van persoonlijk bestuur en van het belang van stabiele, betrouwbare instituties. Juist hier komt ook de auditor in beeld.

Ongepaste afstandelijkheid

De natuurlijke voorkeurspositie van de auditor is die van een zekere kritische distantie waarbij bewust de nodige afstand wordt gehouden tot de politieke praktijk. Een koele, klinische houding wordt daarbij gezien als voorwaarde voor behoud van de benodigde onpartijdigheid en onafhankelijkheid. Maar past dat wel in een context van NPB waarin op enig moment mogelijk ook de professie van de auditor zelf op het spel staat? Auditors zijn medeverantwoordelijk voor de impact die zij met hun werk hebben door de onderwerpen die zij kiezen voor onderzoek en door daarover – al dan niet – te rapporteren. Zij dienen zich daarbij te realiseren wat zij daarmee wel of niet teweeg kunnen brengen. Onderzoekers in het sociaalwetenschappelijk domein maken daarbij bovendien onvermijdelijk deel uit van de praktijk die ze onderzoeken en beschrijven. Auditors bewegen zich niet buiten of boven het krachtenveld, maar zijn er onderdeel van.

Het idee dat een auditor zich volledig afzijdig zou kunnen houden in het spel dat zich voltrekt bij NPB en het risico op onbestuur, is dan ook een volstrekte illusie. Dat is niet zozeer alleen een kwestie die de auditor overkomt, maar gelukkig iets waarin voor de auditor ook wat te kiezen valt. Geen misverstand, natuurlijk is het oppassen voor rolverwarring: de auditor is vanzelfsprekend geen politicus. Maar dat hoeft niet te betekenen dat de auditor gewoon maar doorgaat als voorheen in een maatschappelijke context die lijkt te leiden tot democratische erosie en uitholling van de rechtstaat. En die voor countervailing powers in toenemende mate als onveilig wordt ervaren.

Tot slot

Natuurlijk hebben we in ons land nog geen premier die het idee oppert om kooigevechten te organiseren bij het Catshuis. Maar misschien is het wel goed om alvast na te denken over wat er ook in eigen land nodig is en van auditors wordt gevraagd om onze instituties weerbaar te maken ten opzichte van NPB en het inherent daarmee verbonden risico op onbestuur.

Krachtige beheersmaatregelen die de auditor kan inzetten zijn luisteren en onverbloemd opschrijven wat hij ziet en hoort. Op die manier maak je als auditor problemen zichtbaar. In luisteren ligt een onderschatte kans. Naar wie en hoe is de vraag, maar daar hebben wij wel ideeën over. Wordt vervolgd.