Herstel is een keuze, verslaafd zijn niet

Wanneer wordt genot een verslaving? Daphne Kanner, directeur en gezondheidspsycholoog van de verslavingszorg organisatie Ready for Change, ziet dat er nog steeds een taboe rust op verslaving. Maar verslaafd zijn is geen keuze en verslaafden zijn geholpen bij openheid.

 Wat is Ready for Change?

“Wij bieden ambulante verslavingszorg aan mensen met verslavingsproblematiek. Dat betekent dat er bij ons geen sprake is van een opname. Voor ons is het belangrijk dat cliënten werken aan de oplossing van hun problemen vanuit de huis-tuin-en-keukensituatie. Wij geloven dat dit effectiever en efficiënter is dan de voorbeelden uit de media waar mensen met een verslaving zich, voor langere periode en vaak in een mooi oord, volledig terugtrekken in een dure kliniek. We behandelen op dit moment ongeveer duizend cliënten per jaar met zo’n vijftig medewerkers, in het hart van Rotterdam.”

Hoe ziet een traject eruit?

“Ready for Change biedt een kortdurende behandeling aan, gericht op herstel en verslaving en daarmee een duurzame gedragsverandering. Het traject start met een intake en afspraken met een psycholoog, verslavingsarts en psychiater, dat leidt tot een behandelplan. Het eerste deel van het behandelprogramma is gericht op detoxificatie, ofwel het veilig ontgiften van middelen, en het zorgen dat de cliënt middelenvrij cognitief in staat is om het behandelprogramma te doorlopen. Daarna volgt de psychologische behandeling. De behandeling duurt gemiddeld rond de negen maanden, met uitschieters naar boven of naar beneden, maar met een maximum van meestal één jaar.”

Komen verslaafden vrijwillig?

“Jazeker, de meeste mensen met een verslaving willen graag aan hun probleem werken. Ready for Change is een vrijwillige behandelsetting. Wat wel voorkomt is dat een partner of werkgever aanstuurt op een aanmelding. Maar ook dan moet er wel sprake zijn van enige interne motivatie bij de cliënt. Uiteindelijk gaat het om gedragsverandering waarbij het noodzakelijk is dat iemand echt wil.”

“De ene verslaving is niet makkelijker te behandelen dan de andere. Verslaving is complex en hardnekkig”

Wanneer kun je spreken van een verslaving?

“Er is sprake van verslaving als iemand afhankelijk is van een middel. Als er sprake is van een lichamelijke afhankelijkheid vindt in de regel geleidelijk een toename plaats in de dosering van het middel om hetzelfde effect te bereiken en ontstaan er ontwenningsverschijnselen wanneer je niet gebruikt. Er ontstaat er een obsessie die leidt tot het punt dat iemand het merendeel van de dag nodig heeft om te herstellen van het gebruik om zich vervolgens – tegen beter weten in – voor te bereiden op het volgende gebruiksmoment. Zo ontstaat er een vicieuze cirkel.”

Welke soorten verslavingen zien jullie?

“We behandelen hier alcohol-, drugs- en gokverslaving. Alcoholverslaving zien wij het meest. De ene verslaving is niet makkelijker te behandelen dan de andere. Verslaving is complex en hardnekkig. Verslavingsgedrag wordt vaak gekenmerkt door patronen die als het ware ingebakken zijn, soms zelfs tot in de persoonlijkheid. Concreet en blijvend veranderen van gedrag is voor elk mens moeilijk. Denk er maar eens over na hoe moeilijk het is om af te vallen. Verslavingsgedrag is niet alleen het middel, maar ook de obsessie en het – vaak manipulatieve – gedrag om aan het middel te komen en dit verborgen te houden.”

Hoe werkt het doordringen van verslavingsgedrag in de persoonlijkheid?

“Middelengebruik wordt geregeld ingezet om bijvoorbeeld te kunnen omgaan met bepaalde gevoelens of situaties. Langdurig middelengebruik en vanaf jonge leeftijd kan zo een verstorende werking hebben op de ontwikkeling. Iemand leert dan niet goed hoe om te gaan met blijdschap of verdriet zonder middelen te gebruiken, terwijl het omgaan met emoties belangrijk is om je als persoon te vormen.”

Hoe duidt u de relatie tussen genot en verslaving?

“Gelet op de definitie moet genot worden gezien als een gemoedstoestand. Genot is daardoor gekoppeld aan een gevoel of emotie. Verslaving daarentegen is een ziekte. Ze hebben dus niets met elkaar te maken. Maar als we kijken naar bijvoorbeeld experimenten, dan is wel te verklaren hoe genieten uiteindelijk kan veranderen in verslaving. Een verslavingsgevoelig brein laat een sterkere emotionele reactie op een positieve ervaring zien. Alcohol of drugs of gokken leidt tot een fijne ervaring die je dan steeds weer wilt herhalen. Uiteindelijk kan dat uitmonden in een verslaving.”

Kan iedereen verslaafd raken?

“De verslavingsgevoeligheid heeft dus een duidelijke genetische component, maar omgevingsfactoren zoals het meemaken van ingrijpende gebeurtenissen of een onstabiele leefomgeving kunnen ook van invloed zijn. Anderzijds bestaan er ook beschermende factoren, zoals een fijne jeugd, goede sociaal-emotionele vaardigheden en sociale steun.”

Welke maatschappelijke ontwikkelingen ziet u?

“Uit publicaties blijkt dat de aantallen relatief gezien niet veranderen. Tegelijkertijd is er wel een aantal trends. Zo lijkt het gebruik van drugs maatschappelijk meer te worden geaccepteerd. Daarnaast zien we een verschuiving van de scheidslijn tussen soft- en harddrugs. Een andere opvallende ontwikkeling is een toename van cliënten die hulp vragen vanwege gokverslaving. Het is moeilijk om hier een harde uitspraak over te doen, maar deze ontwikkeling loopt parallel met het legaliseren van online gokken. Het type cliënt dat zich hiervoor bij ons meldt is ook anders, namelijk meer jongvolwassenen dan voorheen.”

Komt verslaving meer voor in bepaalde lagen van de samenleving?

“We zien dat verslaving voorkomt in alle – spreekwoordelijke – rangen en standen van de samenleving. Iedereen komt hier, van bouwvakker tot bankdirecteur. Maatschappelijk heerst er echter nog wel een taboe waarbij mensen die verslaafd zijn worden gezien als zwak. ‘Mensen kiezen er toch zelf voor?’, is een veelgehoorde uitspraak, maar dat klopt niet. Kiezen voor herstel van verslaving, dat is de daadwerkelijke en belangrijkste keuze.”

Welke rol is weggelegd voor werkgevers op het gebied van verslaving?

“In de praktijk zien we een tweedeling. Enerzijds zien we cliënten die helemaal open zijn naar hun omgeving en daarbij dan ook de steun krijgen die ze nodig hebben. Anderzijds zijn er de mensen die terughoudend en gesloten zijn uit angst voor het verlies van hun baan. Uit de praktijk weten we dat deze angsten ook terecht zijn, maar hier valt wel winst te behalen. Werkgevers kunnen helpen door een veilige werkomgeving te creëren. Ze kunnen de dreiging van bestraffing wegnemen en in plaats daarvan steun uitspreken aan alle medewerkers die met dit soort problemen naar buiten treden.”

“We zien dat verslaving voorkomt in alle rangen en standen van de samenleving. Iedereen komt hier, van bouwvakker tot bankdirecteur”

Hoe herken je signalen van verslaving?

“Wat je vaak ziet is dat mensen er wat ongezonder uit gaan zien. Denk aan meer onrustig gedrag, overmatig zweten, trillen of bevende handen, een wat pafferig of juist ingevallen gezicht, opvallende toename of afname in gewicht en soms ook wat verwaarlozing van de sociale hygiëne. Daarnaast valt de kwaliteit van prestaties vaker op in negatieve zin. Iemand maakt eerder fouten dan anderen, komt vaker te laat. Dit soort gedragsveranderingen vallen in eerste instantie meestal niet op. Ook is er een toename in het aantal ziekmeldingen, met name rond het weekend. Een ongelukje in de thuisomgeving met licht lichamelijk letsel komt ook vaker voor.”

Hoever mag een werkgever gaan in het benoemen en bespreken van signalen?

“Een open en veilige werksfeer is buitengewoon belangrijk. Hierdoor is er ruimte voor de medewerker om zijn probleem kenbaar te maken. Daarnaast kan de werkgever een gesprek bij de bedrijfsarts aanbieden, maar veel verder kan de werkgever niet gaan.”

Wat zou de rol van de overheid moeten zijn?

“De overheid kan helpen om het taboe te doorbreken en het onderwerp bespreekbaar te maken. Bewustzijn creëren via mediacampagnes, maar ook door bepaalde reclames in te perken. Daarnaast kan de overheid meer voorlichting geven en ervoor zorgen dat de juiste informatie bij de juiste mensen terechtkomt. Bij jongere generaties is er een bepaalde vanzelfsprekendheid om open te zijn over problemen, mogelijk straalt dit af op oudere generaties.”

Wat zijn de belangrijkste lessen die u kunt meegeven?

“Als maatschappij zijn wij met elkaar verantwoordelijk voor het onderwerp verslaving en de manier waarop wij hiermee omgaan. Dat het nu een taboe is, komt omdat we er als maatschappij niet open over zijn en oordelen over de verslaafden. Maar het is een misvatting te denken dat verslaving een keuze is, genetische factoren en onze omgeving spelen hierin een belangrijke rol. Er moet steun en aandacht gegeven worden aan diegenen die ervoor kiezen te herstellen van een verslaving. Dat is namelijk wél een keuze.”