“Grijp jezelf bij de kladden en onderzoek je eigen denken”

Wanneer ik Elke Wiss aan de lijn krijg, vertelt ze me lachend dat ze nog wat verkouden klinkt. “Dus als je wat gesnotter hoort, weet je waar het vandaan komt”, zegt ze. We beginnen ontspannen en luchtig. Maar het gesprek krijgt al snel diepgang, zoals past bij een filosofisch onderzoeker.

Elke, voor wie je nog niet kent: wie ben je precies?

“Ik ben auteur, filosofisch onderzoeker, spreker en moeder van een zoon van bijna twee. Samen met mijn vriend woon ik in Drenthe, heerlijk aan de rand van een bos. Mijn werk bestaat uit praktische filosofie, kritisch denken en de kunst van het vragen stellen. Ik geef keynotes, trainingen en workshops aan professionals en bedrijven. En natuurlijk schrijf ik boeken. Mijn doel is mensen scherper te laten denken, betere gesprekken te laten voeren en vooral duidelijker en eerlijker met elkaar te communiceren. Filosoferen klinkt abstract, maar ik probeer het heel praktisch te maken voor iedereen.”

Hoe ben je in dit vak terechtgekomen?

“Mijn achtergrond is theater maken. Ik regisseerde en schreef voorstellingen, meestal met amateurs. Tijdens mijn werk liep ik er steeds tegenaan dat ik abstracte begrippen zoals verbinding, moed of vertrouwen wilde uitleggen, maar dat het lastig was die echt helder over te brengen. Ik merkte dat mijn eigen denken daar soms te chaotisch voor was. Daarom ging ik op zoek naar handvatten om beter te denken en mijn ideeën duidelijker te communiceren. En om betere vragen te stellen aan mijn acteurs. Eerst dacht ik dat een opleiding tot coach me zou helpen, maar dat bleek totaal niet wat ik zocht. Uiteindelijk ontdekte ik een cursus praktische filosofie en vanaf dag een was ik verkocht.”

Wat gebeurde er dan waardoor je direct gegrepen werd?

“We deden meteen een socratisch gesprek. De gespreksleider bleef consequent vragen stellen zoals: ‘Wat bedoel je precies?’, ‘Waarom zeg je dat?’, ‘Kun je dat korter formuleren?’ Alles draaide om scherpte en helderheid. Het was compleet anders dan wat ik ooit had meegemaakt. Dit soort gesprekken ging veel dieper, prikkelde mijn denken en nodigde echt uit tot sámen nadenken. Ik dacht meteen: waarom leren we dit niet al van jongs af aan op school? Waarom krijgen we niet vanaf jonge leeftijd al de tools om zulke gesprekken te voeren?”

“Zelfonderzoek gaat dieper dan reflectie alleen. Het is een manier om je eigen denken grondig onder de loep te nemen”

Wat veranderde daarna in jouw eigen gesprekken?

“In eerste instantie ging ik veel te fanatiek aan de slag. Ik stelde mensen plotseling scherpe socratische vragen zonder eerst toestemming te vragen. Dat kon behoorlijk irritant zijn voor mensen die gewoon even hun verhaal kwijt wilden. Ik vroeg bijvoorbeeld: ‘Welk bewijs heb je daarvoor?’, of: ‘Waarom denk je dat precies?’ Inmiddels ben ik gelukkig iets milder geworden. Ik introduceer mijn vragen nu met een toestemmingsvraag. Bijvoorbeeld door te zeggen: ‘Vind je het goed als ik hier een kritische vraag over stel?’”

Je hebt meerdere boeken geschreven waaronder Socrates op sneakers. Je bent nu bezig met een nieuw boek over zelfonderzoek. Hoe verhouden die zich tot elkaar?

“Mijn eerste boek focust vooral op betere gesprekken met anderen voeren. Het nieuwste boek gaat juist over zelfonderzoek en kritisch naar je eigen denken kijken. Beide boeken gebruiken praktische filosofie als fundament, maar het perspectief is verschoven. Zelfonderzoek gaat dieper dan reflectie alleen. Je gaat niet alleen na hoe je je voelt, maar onderzoekt gericht en methodisch wat je denkt, waarom je dat denkt en of je eigen aannamen eigenlijk kloppen. Zelfonderzoek is een manier om je eigen denken grondig onder de loep te nemen.”

Wat is volgens jou het belangrijkste verschil tussen reflecteren en zelfonderzoek?

“Reflectie is vaak psychologisch van aard en richt zich meer op gevoelens en persoonlijke ervaringen. Zelfonderzoek daarentegen is systematisch, methodisch, gericht en gestructureerd. Je stelt jezelf specifieke vragen over je gedachten en overtuigingen. Bij reflectie blijf je vaak hangen in algemene bespiegelingen, bij zelfonderzoek dwing je jezelf om scherpere vragen te stellen en dieper door te denken.”

Waarom vinden we het zo lastig om kritisch naar onszelf te kijken?

“Kritisch denken kost moeite en energie. We leven in een tijd waarin snelheid en gemak worden beloond. Ook kan het confronterend zijn om je eigen aannamen ter discussie te stellen, omdat het kan voelen alsof je wereldbeeld wankelt. Daarom vermijden we het liever. Maar juist die confrontatie en het ongemak leveren uiteindelijk groei op.”

Hoe kunnen we beginnen?

“Ik bespreek in mijn nieuwe boek een aantal denkgereedschappen om hier gestructureerd mee aan de slag te gaan. Een van de belangrijkste denkgereedschappen is het toetsen van veronderstellingen. Stel je voor dat je een uitspraak doet als: ‘Klantvriendelijkheid is essentieel voor ons succes.’ Vervolgens vraag je jezelf af: wat moet ik als waar veronderstellen om dit te kunnen zeggen? Om dit te kunnen zeggen, ga je er bijvoorbeeld vanuit dat:

• er zoiets is als klantvriendelijkheid;
• klantvriendelijkheid herkenbaar is, of meetbaar;
• er een verband is tussen klantvriendelijkheid en succes;
• succes iets is dat je kunt hebben of niet.

Het begint dus met vooronderstellingen?

“Het begint inderdaad met dingen die je aanneemt zonder dat je het écht hebt onderzocht. Dit helpt je om je eigen aannamen te doorgronden en te verfijnen, en te toetsen: klopt het wel wat ik voor waar aanneem?

Is er nog meer gereedschap om in te zetten?

“Een ander gereedschap is begripsonderzoek. Dit betekent dat je probeert te begrijpen wat je precies bedoelt met bepaalde begrippen. Stel je voor dat je in een vergadering zegt: ‘We moeten efficiënter werken.’ Wat bedoel je precies met efficiëntie? Hoe ziet dat eruit in de praktijk? Door je begrippen helder te krijgen, kun je veel duidelijker communiceren. Daarnaast is het omarmen van voorlopigheid en het toestaan van twijfel cruciaal. Dit betekent dat je je eigen overtuigingen niet als absolute waarheden beschouwt, maar als voorlopige hypothesen die je kunt bijstellen naarmate je meer leert. Het toestaan van twijfel helpt je om open te blijven staan voor nieuwe inzichten en om je denken flexibel te houden.”

“Het toestaan van twijfel helpt je om open te blijven staan voor nieuwe inzichten en om je denken flexibel te houden”

Hoe kunnen auditors deze denkgereedschappen toepassen in hun werk?

“Begin met het kritisch onderzoeken van je eigen veronderstellingen. Vraag jezelf af welke aannamen je maakt en toets deze. Als je bijvoorbeeld denkt dat een bepaalde afdeling altijd efficiënt werkt, vraag jezelf dan af waarom je dat denkt en of je bewijs hebt om die aanname te ondersteunen. Vertragen is ook een belangrijke gewoonte. Neem de tijd om na te denken voordat je spreekt of handelt. Dit helpt om je denken en spreken uit elkaar te trekken, waardoor je helderder en gestructureerder kunt communiceren. Stel jezelf vragen als: ‘Wat bedoel ik precies?’ en: ‘Is dit echt waar?’ Dit helpt om je analyses dieper en scherper te maken.”

Wat zijn de voordelen van deze aanpak voor auditors?

“Door deze aanpak kunnen auditors diepere en scherpere analyses maken. Het helpt om blinde vlekken te herkennen en te vermijden. Je wordt je bewuster van je eigen aannamen en kunt deze kritisch onderzoeken. Dat leidt tot meer helderheid en structuur in je werk. Dit resulteert uiteindelijk in betere en betrouwbaardere resultaten.”

Heb je zelf nog nieuwe inzichten opgedaan tijdens het schrijven?

“Jazeker. Een van de belangrijkste inzichten was dat ik mijn eigen blinde vlekken moeilijk alleen kan herkennen. Feedback van anderen is essentieel om jezelf kritisch te blijven zien. Ook ontdekte ik dat zaken die voor mij vanzelfsprekend leken, zoals voorlopigheid omarmen, voor anderen echt nieuwe inzichten waren.”

Hoe zorg je ervoor dat je dit dagelijks blijft toepassen?

“Door het voortdurend bewust te oefenen en mezelf steeds te herinneren aan deze principes. Ik oefen mentale gewoonten zoals vertragen, helder denken, luisteren, en denken en spreken uit elkaar trekken. Het vraagt constante aandacht en discipline. Daarnaast helpt het enorm om mezelf regelmatig denkopdrachten te geven en situaties bewust vanuit verschillende perspectieven te bekijken. Ook blijf ik kritisch op mijn eigen denken door me telkens af te vragen: ‘Welke veronderstellingen neem ik nu aan?’ en: ‘Klopt dit nog steeds met wat ik belangrijk vind?’ Zo houd ik mezelf scherp en blijf ik groeien.”

Is het frustrerend dat anderen zich hier minder mee bezighouden?

“Ja. Zodra je de waarde van diepgaande gesprekken en zelfonderzoek ontdekt, vallen oppervlakkige contacten eerder op en verliezen die hun aantrekkingskracht. Maar de contacten die overblijven verdiepen zich enorm. Dus ja, stiekem hoop ik dat zoveel mogelijk mensen mijn boek lezen – ook uit eigenbelang! Want hoe meer mensen zich verdiepen in zelfonderzoek en kritische vragen stellen, hoe rijker en bevredigender onze gesprekken en relaties kunnen worden. Het zou geweldig zijn als we als maatschappij meer ruimte maken voor echte verbinding en diepgaande gesprekken.”

Dus allemaal aan het zelfonderzoek?

“Graag! Zelfonderzoek leidt tot helderheid, betere relaties en een dieper begrip van jezelf en anderen. Uiteindelijk helpt het je om bewuster en scherper te leven. Dus grijp jezelf bij de kladden en onderzoek je eigen denken. Geef jezelf het nadeel van de twijfel en ga ervan uit dat je nog veel kunt leren. Dit opent een wereld vol mogelijkheden.”

Elke sluit af met een glimlach: “Het begint allemaal bij jezelf. Hoe beter je jezelf kent, hoe waardevoller en betekenisvoller je gesprekken met anderen zullen worden.”