De Algemene Rekenkamer: waakhond en kompas van publiek geld

Als president van de Algemene Rekenkamer staat Pieter Duisenberg aan het hoofd van een cruciaal instituut dat toezicht houdt op de inkomsten en uitgaven van de Nederlandse overheid. Hoe doet de Rekenkamer dat? En waarom is dit zo essentieel voor het vertrouwen van burgers in de democratie?

Wat was de motivatie om president van de Algemene Rekenkamer te worden?

“Mijn achtergrond ligt zowel in het bedrijfsleven als in de politiek. In het bedrijfsleven heb ik jaren als controller en financemanager gewerkt. In 2012 stapte ik over naar de Tweede Kamer, waar ik me vooral inzette voor meer controle en verantwoording van de overheidsuitgaven. Ik geloof dat belastinggeld optimaal moet worden besteed, en dat er altijd een duidelijke verantwoording nodig is voor elke uitgave die met publieke middelen wordt gedaan. Toen deze positie bij de Algemene Rekenkamer vrijkwam, leek het een logische volgende stap. Sinds een jaar ben ik president van de Algemene Rekenkamer. Hier komen mijn ervaring en mijn behoefte om iets terug te doen voor de maatschappij samen.”

Is de Algemene Rekenkamer een waakhond?

“Ja, wij vervullen inderdaad een waakhondfunctie. Onze belangrijkste taak is om onafhankelijk te controleren of het belastinggeld effectief is besteed. De jaarlijkse uitgaven die wij controleren bedragen zo’n 450 miljard euro. Dit is geld dat door burgers en bedrijven bijeen is gebracht. Het is onze verantwoordelijkheid om erop toe te zien dat deze middelen niet alleen volgens de regels zijn geïnd en besteed, maar ook daadwerkelijk iets opleveren voor de samenleving. Als we zaken signaleren die niet in orde zijn of waar grote risico’s bestaan, melden we dit aan het parlement. Dat is ons fundament: we zijn de onafhankelijke controleur die namens de burgers waakt over de kwaliteit en effectiviteit van overheidsinkomsten en -uitgaven.”

Hoe bepaalt de Rekenkamer welke onderwerpen extra aandacht krijgen?

“Dit gebeurt via een proces van omgevingsanalyse en risicobeoordeling. We kijken naar maatschappelijke trends zoals vergrijzing, klimaatverandering, en digitalisering. Ook volgen we grote projecten en initiatieven, bijvoorbeeld de energietransitie. Die zijn van groot belang voor het land en de overheid geeft er veel publieke middelen aan uit. Ons werk richt zich vaak op grote geldstromen die mogelijk risico’s in zich dragen of waar verbetering mogelijk is. Daarnaast zijn politieke ontwikkelingen in binnen- en buitenland ook belangrijk. Nemen internationale spanningen toe dan kunnen we bijvoorbeeld kijken naar defensie-uitgaven en nationale weerbaarheid. Bij alles wat we doen, ‘volgen we het geld’, om er zeker van te zijn dat publieke middelen doelmatig en rechtmatig worden gebruikt.”

“Een van de grootste risico’s is dat de overheid beloften doet zonder dat daar heldere, meetbare doelen en bijpassende geldmiddelen aan gekoppeld zijn”

Hoe werken jullie samen met Europese en internationale partners?

“De Europese Rekenkamer is een belangrijke partner, vooral bij projecten waarbij Europees geld in Nederland is besteed. Bijvoorbeeld aan landbouwsubsidies of grote infrastructuurprojecten. We werken vaak samen aan de controle van deze Europese middelen om te kijken of ze effectief zijn en de beoogde resultaten opleveren. Als Nederlandse rekenkamer zitten we bovendien in het auditcomité van de European Peace Facility, die met name door de oorlog in Oekraïne steeds belangrijker wordt. Daarnaast zijn we aangesloten bij een internationaal netwerk van rekenkamers, de International Organisation of Supreme Audit Institutions (INTOSAI). In deze samenwerking onderzoeken we en wisselen we geleerde lessen uit. Bijvoorbeeld over thema’s zoals migratie, witwasbestrijding of de aanschaf van de Joint Strike Fighters (F35). Dankzij dit netwerk kunnen we leren van de ervaringen van andere landen en blijven we zelf ook scherp in ons werk.”

Welke risico’s op het gebied van overheidsfinanciën zijn er?

“Een van de grootste risico’s is dat de overheid beloften doet zonder dat daar heldere, meetbare doelen en bijpassende geldmiddelen aan gekoppeld zijn. Dit maakt het moeilijk voor ons en voor burgers om te beoordelen of het beleid effectief is. Er is een gebrek aan concrete doelstellingen en daarmee ook een gebrek aan zichtbare resultaten. Dit tast het vertrouwen van burgers in de overheid aan. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) heeft aangegeven dat het vertrouwen van burgers in de overheid laag is, mede door het gevoel dat de overheid problemen niet effectief oplost. We zien dit gebrek aan concrete doelen terug in de miljoenennota die met Prinsjesdag is gepresenteerd, waar vaak sprake is van vage beschrijvingen in plaats van duidelijke, meetbare doelstellingen. Voor de overheid zou het de norm moeten zijn om haar beleid duidelijk en meetbaar te maken.”

Wat kan de Rekenkamer doen om te zorgen dat de overheid de aanbevelingen opvolgt?

“Wij houden al onze aanbevelingen nauwlettend in de gaten. Elk jaar rapporteren we aan het parlement of eerdere aanbevelingen zijn opgevolgd en of de overheid verbeteringen heeft doorgevoerd. Soms is het noodzakelijk om aanbevelingen meerdere jaren te blijven herhalen voordat ze opgevolgd worden. Wij hebben de mogelijkheid om bezwaar aan te tekenen bij het parlement. Dat betekent dat we financiële goedkeuring onthouden aan bepaalde inkomsten of uitgaven. De minister riskeert dan geen decharge te krijgen van het parlement. Dit is een zware maatregel die we niet vaak gebruiken, maar die de overheid wel dwingt om noodzakelijke verbeteringen door te voeren.”

Was er recent een interventie die veel impact had?

“Tijdens de coronacrisis ontdekten we dat het financieel beheer bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) niet op orde was. Er waren grote uitgaven aan beschermingsmiddelen zonder de juiste controlemechanismen, wat leidde tot risico’s en inefficiënties. Onze bevindingen hebben ertoe geleid dat er een speciale taskforce werd opgericht om het financieel beheer te verbeteren. Inmiddels zijn de controlemechanismen bij VWS aanzienlijk verbeterd. Dit is een voorbeeld van hoe we structurele verbeteringen kunnen aanmoedigen en mogelijk maken in de overheidsfinanciën.”

Hoe kijken jullie naar thema’s als klimaatbeleid en duurzaamheid?

“Dat zijn op dit moment centrale thema’s. De overheid investeert miljarden om de klimaatdoelen te halen. Het is belangrijk dat dit geld effectief wordt ingezet. Zo hebben we het Porthos-project onderzocht, waarbij CO₂ wordt opgeslagen in oude gasvelden in de Noordzee. We concludeerden dat het project effectief bijdraagt aan de klimaatdoelstellingen, maar dat de verdeling van risico’s en rendement tussen publieke en private sector oneerlijk was. De private sector profiteert, terwijl de publieke sector de risico’s draagt. Onze bevindingen zijn nu meegenomen in de ontwikkeling van het volgende CO₂-opslagproject. Dit helpt de overheid om beleid aan te passen en ervoor te zorgen dat belastinggeld zo effectief mogelijk wordt gebruikt.”

Jullie gebruiken innovatieve methoden in onderzoeken. Voorbeelden?

“Innovatie is essentieel voor ons werk, vooral als het gaat om data-analyse. Ons team van data-analisten analyseert grote hoeveelheden data om patronen en trends te identificeren, iets wat handmatig bijna niet te doen is. Daarnaast zetten we ons in om burgers en bedrijven meer te betrekken. Zo hebben we recent een onderzoek gedaan onder mbo-studenten over gelijke kansen. We gebruikten innovatieve methoden om de beleving en ervaringen van studenten te peilen, zoals interactieve workshops en enquêtes. Deze aanpak geeft ons beter inzicht in de effecten van overheidsbeleid en helpt ons om meer mensgerichte aanbevelingen te doen.”

Hoe breng je de bevindingen vervolgens over aan de samenleving?

“We streven ernaar om onze bevindingen zo toegankelijk mogelijk te maken. Afgelopen jaar hebben we een pilot gedaan waarbij we, samen met de Bond voor Belastingbetalers, een briefing gaven aan burgers over onze onderzoeksresultaten. We werken eraan om dit soort bijeenkomsten structureel te maken, zodat burgers direct toegang hebben tot de informatie over hoe hun belastinggeld wordt besteed. Daarnaast hebben we de webapp ‘Ons Geld Ontcijferd’ ontwikkeld. Daar kunnen mensen zien hoeveel belasting zij betalen en waar dit aan wordt besteed. Door deze informatie inzichtelijk te maken, hopen we dat burgers meer vertrouwen krijgen in de verantwoorde besteding van hun geld.”

“Ik zie een ontwikkeling in leren door verantwoorden. Daar kunnen we nog stappen zetten”

Nog meer?

“Verder vinden we dat er meer aandacht moet komen voor het wel of niet realiseren van doelstellingen. In Nederland is er veel aandacht voor de plannen op Prinsjesdag, maar weinig aandacht voor de resultaten. Daar zie ik een uitdaging. Dus meer aandacht voor Verantwoordingsdag, de derde woensdag van mei. Wat waren de inkomsten en uitgaven? Zijn doelen gehaald? Wat hebben we daarvan geleerd en wat kunnen ministeries daarvan leren? Ik zie een ontwikkeling in leren door verantwoorden. Daar kunnen we nog stappen zetten.”

Waar ben je trots op?

“Ik ben er trots op dat we in Nederland een sterke democratische rechtsstaat hebben, met onafhankelijke instituten zoals de Algemene Rekenkamer, de Ombudsman, en de Raad van State. Deze checks and balances zijn essentieel om de overheid verantwoording af te laten leggen en het vertrouwen van burgers te behouden. In veel landen zie je dat dit soort structuren onder druk staan of zelfs verdwijnen, dus ik ben er trots op dat wij deze traditie kunnen voortzetten en verbeteren. Het is een voorrecht om bij te dragen aan het behoud van deze democratische waarden.”

Hoe zie je de toekomst van de Rekenkamer en welke uitdagingen liggen er?

“Ik denk dat de Algemene Rekenkamer een steeds belangrijkere rol zal spelen. De overheid besteedt steeds meer geld aan thema’s als klimaatverandering, sociale zekerheid en defensie. Dit vraagt om gedegen controle en verantwoording. En daar hebben we innovatieve methoden voor nodig. Onze uitdaging ligt in het blijven innoveren, vooral op het gebied van data-analyse en samenwerking met burgers. De samenleving vraagt om transparantie en zichtbare resultaten. Ons doel is om niet alleen toezicht te houden, maar ook om onze bevindingen begrijpelijk en toegankelijk te presenteren aan iedereen.”

Is de Rekenkamer in de toekomst meer aanwezig in de samenleving?

“Ja, dat hoop ik zeker. We zien dat burgers meer betrokken willen zijn en dat ze concrete antwoorden willen over thema’s zoals klimaat en veiligheid. Door onze onderzoeken en bevindingen direct met de samenleving te delen, kunnen we het vertrouwen in de overheid versterken. Dit is belangrijk voor ons, omdat we niet alleen willen controleren, maar ook willen bijdragen aan een open en eerlijke dialoog tussen burgers en overheid.”

Wat hoop je uiteindelijk te bereiken met de Rekenkamer?

“Uiteindelijk gaat het om vertrouwen. Door onze transparante en onafhankelijke werkwijze willen we dat de overheid beter functioneert en presteert. Zo hopen we het vertrouwen van burgers en bedrijven in de overheid te versterken. We willen dat mensen zien dat hun belastinggeld zorgvuldig wordt beheerd en dat de overheid plannen omzet in prestaties. Vertrouwen is het fundament van een gezonde democratie. En ik geloof dat het werk van de Algemene Rekenkamer hier een belangrijke bijdrage aan levert.”