Moreel verval en morele moed

Toen ik werd gevraagd om een column te schrijven, zei ik – uiteraard – direct ja. Ik kreeg mee dat het een themanummer over morele moed betrof maar, zo werd mij meegegeven, daar hoeft de column niet per se over te gaan.

Het thema bleef echter door mijn hoofd spoken. Het gaat immers om een uiterst belangrijk thema. Zeker in relatie tot mijn boekenkast, vooral gevuld met literatuur over de duistere kanten van het financiële leven: fraude, corruptie, witwassen en andere integriteitsinbreuken. Het vergt morele moed om dergelijke zaken te bestrijden, maar zijn interne auditors daartoe in staat? Zo zou het wel moeten zijn. Het zijn onderwerpen die in hun basisopleiding aan de orde zijn gesteld en waarvan het belang meer dan eens benadrukt is. Het zijn zelfs onderwerpen die met enige regelmaat in (verplichte) PE-cursussen aan de orde worden gesteld.

Laten we de recente casus van het gesjoemel met PE-cursussen bij accountantskantoren bekijken. Er is op grootschalige wijze gerommeld, toezichthouders noemen het examenfraude. De grote accountantskantoren kregen er forse boetes voor. In de Verenigde Staten 100 miljoen dollar voor EY en 50 miljoen dollar voor KPMG. Daarnaast waren er Amerikaanse boetes voor accountantsorganisaties in onder meer Australië, Canada, China, Hong Kong en het Verenigd Koninkrijk. In eigen land mocht KPMG 25 miljoen dollar aftikken en verdwenen een commissaris en bestuurder van het toneel.

De examenfraude is een symbool van moreel verval binnen accountantsorganisaties die zich naar buiten toe presenteren als integer, betrouwbaar, professioneel en vakbekwaam. Intern neemt men echter een loopje met PE-verplichtingen waardoor de vakbekwaamheid niet blijvend is gegarandeerd. Examenvragen en -antwoorden worden aan collega’s gevraagd en doorgespeeld. Computerprogramma’s worden gemanipuleerd om te kunnen slagen. Gedrag dat haaks staat op de normen en waarden die de accountant hoog zou moeten houden.

Het meest verbazingwekkende in het dossier van de examenfraude, vind ik de betrokkenheid van per organisatie honderden, soms zelfs meer dan duizend personen. Hoe kan het dat niemand vroegtijdig ingreep? De medewerker die na zijn examen werd bevraagd naar de aan hem gestelde vragen, hoefde geen antwoord te geven. De medewerker die antwoorden kreeg aangeboden of in zijn mailbox aantrof, hoefde daar geen gebruik van te maken. De leidinggevende die wegkeek en het wel best vond zolang zijn medewerkers maar declarabele uurtjes draaiden, nam geen verantwoordelijkheid.

Ik heb dezelfde verbazing als ik juridische dossiers over fraude, corruptie, witwassen en andere integriteitsinbreuken lees. Dossiers waarin medewerkers achteraf in door hen afgelegde verklaringen op de proppen komen met allerlei signalen van integriteitsinbreuken die zij hebben waargenomen. Medewerkers die quotes afgeven over misdragingen en misleiding door hun leidinggevenden. Over CFO’s die onrealistische prognoses doordrukken. Over CEO’s die intern geen tegenspraak dulden en kritische geluiden negeren. Over ministers die de Tweede Kamer en burgers met onvolledige informatie bestoken.

Harvard-hoogleraar Max Bazerman schreef een mooi boek over de ‘zwijgende omstanders’, Complicit. How we enable the unethical and how to stop. Hij is gefascineerd door deze ‘cast van medeplichtigen’ en stelt: ‘Als mensen zich gaan uitspreken als ze iets verkeerds zien, dan hebben slechteriken plots veel minder prikkels om verkeerde dingen te doen. De kans dat ze ermee wegkomen is dan namelijk veel kleiner. Meestal is medeplichtigheid niet dat mensen zelf meedoen aan iets crimineels, maar wel dat ze er niets aan doen om het te stoppen. Stil zijn is óók een actie.’

Mijn les uit het boek van Bazerman is de volgende: het tegengaan van moreel verval vergt morele moed. Spreken waar anderen zwijgen. Opstaan waar anderen wegduiken. Wat mij betreft een les die iedere auditor zou moeten aanspreken. Immers, noblesse oblige.