Van hetzelfde – maar dan meer

Ons ministerie van Defensie heette vroeger ministerie van Oorlog. Trump maakt van het Department of Defense een Department of War. Het een veronderstelt het ander; het ander veronderstelt het een.

Oekraïne verdedigt zich en valt militaire doelen tot diep in Rusland aan. Israël verdedigt haar bestaan en gaat over tot ongekend agressieve destructie. Politieke vrienden van alle partijen gieten olie op het vuur en leveren zwaardere en zwaardere wapens. Het is hetzelfde liedje, overal op de planeet, maar de toon wordt telkens grimmiger.

Overigens geen gebrek aan rationalisaties voor het eigen gedrag. Israël leunt op een gewelddadige, militaire traditie van duizenden jaren. In de Hebreeuwse Bijbel predikt een autoritaire God ‘oog om oog’ en ‘tand om tand’. Pas wanneer Gaza, de tegenstander, geheel is vernietigd, zal er vrede komen. Als Oekraïne, zich beroepend op ‘Europese waarden’ als vrijheid en democratie, ‘van Rusland zal hebben gewonnen’, zal de vrede terugkeren. Het Oosten steunt Rusland, het Westen steunt Oekraïne. Degene die verdedigt wordt dader, de agressor slachtoffer.

Niet-menselijke zoogdieren beëindigen een conflict en gaan over tot de orde van de dag. Bij mensen is een conflict de basis voor een volgende confrontatie. Stimulus wordt tot response, response tot stimulus. Hetzelfde, identieke patroon wordt eindeloos herhaald, van kleine tot mondiale schaal, van thuis en op de werkvloer, tot internationale oorlogshandelingen.

Wij hebben ons van de andere zoogdieren afgegrensd en noemen onze soort homo sapiens, de ‘wijze mens’. In het licht van het voorafgaande een bizarre omschrijving. Toch is er verschil tussen ons en andere diersoorten. Om het heilloze automatisme van stimulus en response, van agressie en defensie te begrijpen, moeten we naar diepere neuropsychologische lagen kijken.

Evenals andere zoogdieren reageren we op ernstige stress, op bedreiging, met agressie, vluchtgedrag of shock. Dat is evolutionair gezien van groot nut. Deze reactiewijzen worden in ons brein onder meer aangestuurd door de hippocampus en amygdala. Anderzijds onderscheiden we ons van andere dieren door bewustzijn, door onze frontale cortex, die het mogelijk maakt om op ons handelen te reflecteren. Reflectie schept afstand tot ons gedrag. We kunnen er kritisch naar ‘kijken’. Dit maakt bewuste gedragsverandering mogelijk.

Het probleem is natuurlijk dat onze emotionele reacties, zoals agressie, zijn voorgeprogrammeerd: de emotie komt direct – de kritische reflectie via de frontale cortex komt later of niet. Om onze eigen of andermans agressie te begrijpen, moeten we dieper kijken. En dan komen we bij de onderliggende angst en de daaraan verbonden behoefte aan veiligheid. Het is deze diepe angst voor onheil van welk soort ook die ons doet vluchten, die ons doet aanvallen of die ons verlamt. Om de heilloze vicieuze cirkel van escalerende agressie te doorbreken, is het noodzakelijk om de onderliggende angst als onzalige motor in beide conflictpartijen te adresseren, onder ogen te zien en te erkennen.

Rusland voelt zich meer en meer ingesloten, en dus bedreigd, door de NATO. Oekraïne ziet het eigen grondgebied afhandig gemaakt. Gaza voelt zich in zijn bestaan bedreigd. Voor Israël staat het bestaan van de eigen natie op het spel. De angsten van al deze partijen zijn valide, zijn gerechtvaardigd. Deze angsten vragen om erkenning en compassie. Erkenning en compassie maken verbinding mogelijk. Verbinding leidt tot conflictoplossing.

Een haast Copernicaanse wending is noodzakelijk om de verderfelijke cirkel van escalerende agressie te doorbreken. Niet meer van hetzelfde, niet steeds meer soldaten en wapens. Meer van iets anders is nodig: de erkenning van de validiteit van de eigen angst en de angst van de ander, hand in hand met compassie, die de identiteit van ‘wij’ en ‘zij’, van ‘vriend’ en ’vijand’ overstijgt.